Hürriyet, vazgeçilebilir bir fikir değildir. Memlekete birkaç defa geldiği de vakidir. İlginçtir, hep getirenlerden bir grup tarafından sonradan el konulmuştur. Her defasında da ‘elbirliği’yle gelen hürriyet ‘tek el’ tarafından defedilmiştir.
Bazıları bundan ‘devrim evlatlarını yer’ gibi neredeyse evrensel bir ‘kural’ da türetmiştir. Doğrudur, evlatlarını yiyen ‘devrim’ herhalde hürriyet ve hukuk rejimi içinde kalamaz. Ülkemizin yakın tarihi hürriyet ile otoriter tek adam-tek parti yönetimleri arasında bir sarkacın tarihidir.
‘Hürriyet geldi’ diye alkışlanan, ‘devr-i hürriyet’ olarak bilinen 1908 sonrası döneme bakınız örneğin. 23 Temmuz 1908’de ilan edilen sadece Meşrutiyet değil, Hürriyet’tir de.
Hareketin içinde Müslümanlar, Türkler, Arnavutlar, Ermeniler, Rumlar herkes vardır. Ama örgütlü güç, motor, İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir. Cemiyet modernleşmeci, anayasal devletten yana, eşitlikçi ve özgürlükçüdür. Devletin farklı etnik ve dinî gruplarını haklar, özgürlükler ve eşitlik ilkeleri çerçevesinde Osmanlı vatandaşları olarak bir arada tutmayı amaçlar.
Ama bu çok sürmez. Muhalif gazeteci Hasan Fehmi suikasta kurban gider. Seçimler yapılır ama ‘sopalı seçimler’dir artık. Meclis’te mutlak çoğunluğa ulaşan, ardından da Bâb-ı Ali baskınıyla hükümeti tamamen ele geçiren Cemiyet otoriter, merkeziyetçi ve Jakoben bir rejim kurar. Muhalefetsiz, denetimsiz, örtülü iç çatışmalar ve kirlenmelerle devleti bir yıkıma ve çöküşe doğru sürükler.
1920’de yeniden başlarız Anadolu’da. Dayanak, halktır, egemenlik ona aittir ve temsilcisi Meclis’tir. Yine her kesimden insan vardır Meclis’te. Esnaf, bürokrat, dindar, sosyalist, Türk, Kürt, Laz, Alevi… Ahali oradadır, kendi kendini yönetecek, bir yandan da savaş verecektir. Gruplar oluşur; Müdafaa-i Hukuk grubu. Lideri, Meclis Başkanı da olan Mustafa Kemal’dir. Buna karşı bir muhalefet bloku da ortaya çıkar; Hüseyin Avni, Ali Şükrü Bey gibi temsilcileriyle İkinci Grup.
Bir yandan ‘istiklâl mücadelesi’ yürütülür, öte yandan bir demokrasi tecrübesi yaşanır. Muhalif İkinci Grub’un en önemli derdi ‘kişi tahakkümü’dür. Meclis’in üzerinde bir kişinin ‘diktatöryel’ bir konuma gelmesini kabul edemez. Enver-Talat-Cemal benzeri bir kişiselleşmiş iktidarına, denetimsiz bir yönetime, Meclis’in iradesinin üzerinde bir kişinin iradesinin hakim olmasına itiraz ederler.
İkinci Grub’un 1923 seçimlerinden sonra İkinci Meclis’te tek bir mensubu yoktur. Bütün ‘muhalif’ler tasfiye edilmiştir. Ama hâlâ önemli şahsiyetler vardır Meclis’te. Mücadele’nin kahramanları; Kâzım Karabekir, Refet Bey, Ali Fuat Bey, Rauf Bey… 1924 yılında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurar, hukuku, özgürlükleri, serbest piyasayı savunurlar.
Birkaç ay sonra, 1925’in başında Şeyh Said isyanı patlar. Yeni bir hükümet kurulur ve Takrir-i Sükun çıkar.
‘İrticaa ve isyana ve memleketin nizam-ı içtimaisini ve huzur ve sükûnunu ve emniyet ve asayişini ihlale bâis bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı, Hükümet, Reisicumhur’un tasdikiyle ve re’sen ve idareten men’e mezundur. İş bu ef’al erbabını Hükümet, İstiklâl Mahkemesi’ne tevdi edebilir’.
Takrir-i Sükun’la yeni bir rejim kurulmuştur artık; meclise, yürütmeye, yargıya hakim olan otoriter tek parti rejimi. Ne sivil toplum kalmıştır, ne basın özgürlüğü. İzmir suikastı bahanesiyle de eski silah arkadaşları dahil bütün muhalifler yargılanmıştır.
Sonuç; özgürlük şiarıyla gelen İttihat ve Terakki kısa zamanda bütün müttefiklerini düşmanlaştıran, dışlayan ve imha etmeye çalışan, seçimlere hile karıştıran ve hatta ‘sopalı seçim’ yaparak otoriterleşen bir siyasal harekete dönüştü. Ardından ‘Yeni Türkiye’, Meclis’inde ‘Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir’ yazarken ‘tek adam’ yönetimine geçti.
Bunlar oldu, oluyor; ama hürriyet fikri, hak ve hukuk arayışı baki… Dahası, birincisi devleti yıktı, ikincisi 25 yıllık bir tek parti rejimi kurdu. Allah üçüncüsünden korusun…
Bu yazı Zaman Gazetesi‘nde yayınlanmıştır.
