Büyük iktisatçı Ronald Coase 3 Eylül 2013’te, 102 yaşında vefat etti. Coase, yaşayan en yaşlı Nobel iktisat ödülü sahibiydi. İngiltere’de doğdu. London School of Economics’te ticaret okudu. Daha öğrencilik yıllarındayken çok parlak bir zekaya sahip olduğunu gösterdi. Mezuniyetinden sonra akademik hayata girdi. İngiltere’de çalıştı. Daha sonra ABD’ye göç etti ve Chicago Üniversitesi’ne katıldı. Onu önemli kılan, bazı temel iktisadî sorunlara yeni yaklaşımlar geliştirmesi ve bugün Hukuk ve Ekonomi adıyla anılan disiplinin kurucularından olmasıydı.
Coase çok yazan bir akademisyen değildi. Belki de Nobel ödülü alan iktisatçılar arasında en az yazanıydı. Bir ekolün, bir disiplinin kurucusunun bu kadar az yazıp böylesine başarılı olması istisnaî bir durum. Hukuk ve Ekonomi disiplinine ikinci büyük katkıyı kapan kişi de bir başka Chicago’lu: Richard A. Posner (1939- ). Posner aynı zamanda bir yargıç. Bazıları Posner’ı disiplinin- hareketin lideri olarak kabul ederler ama bu sıfata Coase’un da ortak olmasını engellemek büyük bir yanlışlık ve haksızlık olur.
Coase çok erken bir yaşta, daha 27 yaşındayken, 1937’de, ‘Firmanın Mahiyeti’ adlı bir makale yayımlayarak firmaların niçin oluştuğu sorusunun cevabını aradı. Cevap işlem maliyetleriyle ilgiliydi. İktisatçılar işlem maliyetlerinin ticaret ortakları bulma, ticaretin şartlarını müzakere etme ve bu şartları uygulamayı kapsadığını düşünür. Coase’a göre, üretimlerini planlamak isteyen müteşebbislerin önünde iki yol vardır: Kaynakları piyasadan temin etmek veya kendi şirketlerini kurmak. Pazarlarda işlemler maliyetli olacağından, daimî personele ve sermayeye sahip müteşebbisler, bu maliyetlerden kaçınabilir.
‘Firmanın mahiyeti’ makalesinin üzerinden yirmi yıldan çok zaman geçtikten sonra Coase bir makaleyle 1960’ta yeniden boy gösterdi. Bu makalede dışsallık ve etkinlik problemleriyle uğraştı. Dışsallıklar, bir ekonomik birimin ekonomik faaliyetlerinin o faaliyetle ilgisi olmayan kimselere verdiği zararlara (negatif dışsallık) ve sağladığı faydalara (pozitif dışsallık) verilen isimdir. Coase’dan önce iktisatçılar dışsallıkları kaynakların etkin dağılımdan sapmalar olarak görürdü. Bu problemin çözümü için devletin devreye girmesi gerektiğini ileri sürerdi. Coase bu düşünceyi yıktı. Bunu yapan yaklaşımına zamanla ‘Coase teoremi’ adı verildi. Coase’un iddiası sıfır işlem maliyeti olması hâlinde insanların dışsallıklar üzerinde pazarlık yaparak onları içselleştireceğiydi. Bu mülkiyet haklarının da iyi tanımlanmasını gerektirecekti. Bu ortamda pazarlıklar etkin kaynak tahsini sağlayacaktı. Bu, daha geniş anlamda, ‘piyasa başarısızlığı’ yaklaşımına verilen bir cevaptı. Piyasalar dışsallıklar probleminin pekalâ üstesinden gelebilirdi. Böylece devlet müdahalesine gerek kalmazdı. Nitekim, Coase 1974’te yeni bir makale yayımlayarak ‘piyasa başarısızlığı’ tartışmalarında verilen klasik deniz feneri örneğini çürüttü. ‘Ekonomide Deniz Feneri’ İngiltere’de özel olarak sahiplenilen ve işletilen deniz feneri örneklerini sergilemek suretiyle deniz fenerlerinin yalnızca devlet tarafından kurulabileceği tezini çürüttü.
Coase’un çalışmaları hem iktisatta hem hukukta anavatanı Chicago Üniversitesi olan ama sonra başta Yale ve Harvard Üniversiteleri olmak üzere başka yerlere de yayılan bir akım başlattı. Hukukun bir iktisadî girdi olarak görülmesine yol açtı. Chicago Üniversitesi’nde hukukçular için iktisat kursları açıldı. Hukuk fakültelerinde iktisatçılar istihdam edilmeye başladı.
Coase toru topu üç makaleyle iktisatta bir devrim yaptı. Uzun süre The Journal of Law and Economics’in editörlüğünü yürüttü. Şikago Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden 1979’da emekli oldu. Derginin editörlüğünü 1982’de sona erdirdi. 1991’de Nobel ödülünü kazandı.
Bugün dünyanın birçok yerinde hukuk fakültelerinde’ Hukuk ve İktisat’ dersi müfredatın ayrılmaz parçasıdır. Türkiye’de durum nasıl, araştırmadım; ama görev yaptığım İstanbul Ticaret Üniversitesi’nin Hukuk Fakültesi’nde böyle bir ders var ve dersi alan öğrenciler ekolün ana görüşlerini öğreniyor. Ekol hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyenler Fuat Oğuz ve Şahin Ardıyok’un internetten ulaşılabilen makalelerinden yararlanabilir.
Coase’un iktisadî düşünceye katkıları dünya durdukça hatırlanacak ve şükranla anılacaktır.
Bu yazı Yeni Şafak Gazetesi‘nde yayınlanmıştır.
