İnternetin icadı ve hızla gelişmesi beşeriyete yeni alanlar ve ufuklar açtı. Bireysel ve toplumsal hayatın hemen her alanı bir şekilde internetle bağlantılı hâle geldi. Özellikle eğitim, sağlık, yayıncılık ve iletişimde ya yepyeni mecralar doğdu ya da daha önceden var olan mecralar yeni boyutlar ve özellikler kazandı.
İnternetin hayatımıza soktuğu sanal âlem medya dünyasını kökten değiştirdi. Sosyal medya denen fenomenle medya şekil değiştirdi; adem-i merkezileşti, çoğullaştı, demokratikleşti. Geleneksel medyanın özellikle basılı unsurları şimdi bir evrim sürecinde; ya internetle iç içe geçecek ya da tamamen çökerek yerini sanal-sosyal medyaya bırakacak gibi görünüyorlar.
Ancak, internet hayatımıza hep müspet katkılar getirmedi, yeni sorunlar da yarattı veya mevcut sorunlara daha önceden tahmin edilemeyecek unsurlar ekledi. Bunların bazıları müptelalık yaratan oyunlar, suçu teşvik eden ve kolayca üretilip tüketilebilen materyaller gibi daima kötü yüzleri ile tezahür ediyor. Diğer bazıları ise iyi bilinen ve insanlara faydalı olduğu düşünülen sanal materyallerin içine gömülü olarak boy gösteriyor.
İnternetin gelişmesi klasik bilgi kaynağı olan sözlüklerin ve ansiklopedilerin de hem şekil hem muhteva değişikliğine uğramasına sebep oldu. Ayrıca, adem-i merkezi şekilde oluşan yeni sanal sözlüklerin ve ansiklopedilerin ortaya çıkmasına imkân sağladı. Bu ansiklopedilerden biri Wikipedia.
Wikipedia, 2001’de kuruldu; 260’dan fazla lisanda, 15 milyondan fazla girişi bünyesinde barındırıyor. Milyonlarca kullananı ve yüz binlerce katkıda bulunanı var. İki bine yakın sistem idarecisi Wikipedia ile ilgileniyor. Sistem idarecilerinin temel görevlerinden biri Wikipedia üzerinden gerçekleştirilmek istenebilecek vandalizmle ve bunun faili vandallarla mücadele etmek.
Ancak, Wikipedia’nın bunda ne derece başarılı olduğu tartışmaya açık. Wikipedia trolü adı verilen korsanlar Wikipedia sayfalarını ahlâken yanlış, hukuken tartışmalı amaçlarının aracı hâline getirerek kullanmaya çalışıyorlar. Bunu en iyi bilenlerden biri benim, zira Wikipedia’da benimle ilgili maddeye kim olduğunu-olduklarını tahmin ettiğim troller tarafından yerleştirilmiş yanıltma ve karalama unsurları var.
Pnina Shachaf ve Noriko Hara tarafından kaleme alınan “Beyond Vandalism: Wikipedia Trolls” (“Vandalizmin Ötesinde: Wikipedia Trolleri”) adlı bir makale Wikipedia trolleri ve onların gerçekleştirdiği vandalizm hakkında aydınlatıcı bilgiler veriyor.
Yazıda trol, “internette gayri insanî şeyler yapan bir normal kişi” olarak tanımlanıyor. Trollük ise insanları amaçsız ve zamanı boşa tükettiren tartışmalara iten bir davranış. Makale 2010 tarihli. Bu tanımlar çok yumuşak ve iyi niyetli. Aradan geçen zaman içinde durumun bazı bakımlardan çok daha kötüye gittiğini düşünüyorum. Bugün internette reel hayata ciddî tesirleri olan bir tür siber savaş ortamları var. Maalesef Wikipedia dâhil birçok sanal ortamın hem siber savaşların aktörleri hem kötü karakterli tipler hem de hınç, kin, öfke, kıskançlık özelliklerini karalama, hakaret, iftira olarak dışa vurmak isteyen –ve kimi açıkça ruh hastası olan- soysuzlar tarafından araç olarak kullanılmaya çalışıldığı düşüncesindeyim.
Yazarlar trolleri ve trollüğü daha iyi anlamak ve açıklamak için troller ile hackerlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları belirlemeye çalışıyorlar. Trol davranışı üç ölçüte dayanarak tanımlanıyor: 1) Samimiyetin dışa yansıyan tezahürleri, 2) Açık tuzak yemleri, 3) Abes tartışmaları kışkırtma teşebbüsleri. Yazarlara göre trollük ancak ona gösterilen ilginin sona ermesiyle sona erer. Hackerlar ve troller benzer özelliklere sahip olabilir. Hacker kavramı 1950’lerden bu yana değişti. Bir yazara göre hackerlar üç kategoriye ayrılır: 1) Finansal kazanç için organize suç işleyenler, 2) Kendi kendini memnun etmek için metinlerle oynayanlar, 3) Politik mesajlar ve sosyal adâlet için faaliyet gösterenler.
Yazarların aktardığına göre, bir başka araştırmacı, hackerlar için yedi motivasyon buldu: 1) Eğlence ve heyecan faaliyetleri, 2) Kişisel merak, 3) Bilgisayar becerisinin teşhiri, 4) Ekonomik kazançlar, 5) Farkına varılmayan saldırı, 6) İntikam alma arzusu-çabası, 7) İnfaz etme kolaylığı. Aynı araştırmacı hackerların davranışları arasında istismarcı lisanı, sistem idarecileriyle aşırı teması, sahte destek kimlikleri yaratmayı, kurallardan muaf tutulma talebini sayıyor ve bu davranışları en sonunda narsistik karakter-kişilik bozukluğuna bağlıyor.
Yazıya göre sanal âlemde herkes hata yapabilir. Bu hatanın ardında iyi niyet varsa ve hata tekrarlanmıyorsa bir trollük söz konusu değildir. Ancak, kasıtlı olarak zarar verici davranışta ısrar trol olmayı getirir. Wikipedia trolleri bazı bakımlardan hacker olabilir. Trollerin motivasyonları üç grupta toplanır: İlki sıkılma, dikkat çekme arzusu ve intikam alma isteğidir. İntikam alma kişiye veya gruba yönelik olabilir. Dikkat çekme arzusu intikam alma arzusu ile iç içe geçebilir. İkincisi, eğlenme ve hoş vakit geçirme arzusudur. Bu motivasyonla hareket eden trollerin normal hayatında neşe ve eğlenceden pek nasiplenmemiş, içe kapanık kişiler olması beklenir. Üçüncüsü, topluma ve diğer kişilere zarar verme arzusudur. Bunun için ya doğrudan doğruya kişiye saldırılır ya da kişiler itibarlarına-işlerine zarar vereceği düşünülen kişilerle ve/veya olaylarla irtibatlandırılır.
İnternet ortamları ilk doğduğunda hemen herkes bunu özgürlükleri genişletecek ve karşılıklı etkileşimi artıracak harika bir imkân olarak gördü. Kimse potansiyel zararları üzerinde durmadı. İlk endişeye kapılan devletlerdi. Ancak, devletler kısa süre sonra internet mecralarını lehlerine kontrol ve manipüle edecek yapılanmaları oluşturdu. Kurban seçilen bireyler aynı şeyi yapamadı, yapamazdı. Hukuk sistemleri de bireyleri yeterince koruyamadı.
İnternet ortamlarının gitgide daha kurallı hâle gelmesini umuyorum, diliyorum. Ama trollerin ve trollüğün insanlara haksız zarar vermesinin etkili şekilde önlenmesi için alınması gereken uzun bir yol var.
24 Mayıs 2019
