Siyaset teorisi literatüründe demokrasiden bir “ideoloji” olarak söz edildiği vaki olmakla beraber, demokrasiyi bir “felsefe” olarak nitelemek pek yaygın değildir. Zaman zaman onun bir “hayat tarzı” olduğu söylenirse de, demokrasi genellikle siyasi rejim türleri arasında ele alınır. Yine de, bir felsefe olarak demokrasiden değilse de, “demokrasinin felsefesi”nden bahsedildiği durumlar vardır. Ne var ki, bugün demokrasi derken kastedilen esas olarak “liberal demokrasi” olduğu için, böyle karma bir kavrama tutarlı bir felsefi temel bulmak hiç kolay değildir. Çünkü liberalizmle demokrasi birbiriyle ilişkili olmakla beraber, bunlar temelde farklı kavramlardır. Ama yine de “liberal demokrasi”yi felsefi olarak temellendirmek zorunda olsaydık, galiba bunun için en iyi aday özgürlükle eşitliği birleştiren bir “felsefe” olurdu. Esasen, demokrasinin bu iki temel değer üzerine oturduğu çok yaygın bir düşüncedir. Bir örnek olarak, Leslie Lipson demokrasinin “vatandaşları için mümkün olduğunca fazla hürriyet ve eşitliği birleştiren bir yönetim şekli” olduğunu belirtmiştir.
Özgürlüğün teminatı liberalizm
Eşitliğin demokrasiyle zorunlu bir bağlantı içinde olduğu açıktır, ama hürriyet, daha çok, günümüz demokrasilerinin aynı zamanda “liberal” rejimler olmalarıyla ilgilidir. Bununla, “liberal” sıfatından arındırılmış saf “demokrasi”nin özgürlükten büsbütün bağımsız olarak anlaşılabileceğini kastetmiyorum. Şüphe yok ki, özgürlükle demokrasi bu durumda da birbiriyle ilişkilidir. Meselâ, demokrasinin öznesi olan “halk”ın bireyci biçimde anlaşılması durumunda demokrasi ile özgürlük büyük ölçüde örtüşür. Böyle bir durumda, halkın kendi-kaderini belirlemesi (demokrasi), bireylerin kendilerini belirleyen kararları alması anlamına gelecektir. Başka bir ifadeyle, bu anlayışta demokrasi bireysel self-determinasyonun bir uzantısı veya türevi olarak ortaya çıkmaktadır.
Ayrıca, ancak farklı görüşleri halka sunma özgürlüğünün var olduğu ve halkın istediği kararı vermekte özgür olduğu yerde, demokrasinin öznesi olarak “halk” kavramı anlamlıdır. Bu nedenle ifade, örgütlenme ve toplanma özgürlükleri demokrasinin varlık şartlarıdır. Başka bir anlatımla, bir demokraside temel bireysel özgürlüklerin varlığı zorunludur. Bir demokrasiyi “liberal” olarak nitelemenin, özgürlüğü eşitlikle birlikte kurucu değer düzeyine çıkarmaktan başka sonuçları da vardır, ama şimdiki konumuz bu değildir.
Herkese eşit söz hakkı
Onun için, günümüz demokrasi anlayışında özgürlüğün vazgeçilmezliğini esas olarak liberalizme bağlamakla anlatmak istediğim, kendi başına “demokrasi” için özgürlüğün gerekli olmadığı değil, fakat onun demokrasinin kurucu olmaktan çok tamamlayıcı bir unsur olduğudur. Oysa aynısını eşitlikle demokrasi ilişkisi için söyleyemeyiz. Çünkü, eşitlik demokrasinin kurucu-tanımlayıcı bir değeridir. Eşitlik ilkesinin demokratik düşüncede merkezî bir yeri vardır; demokratik teori açısından bütün insanların eşit oldukları bir postüla değerindedir. Çoğu demokrat hem eşitlik ilkesinin -bütün insanlara eşit muamele edilmesi gereğinin- kendiliğinden geçerli olduğunu, hem de bu ülkenin en iyi bir demokraside korunup geliştirileceğini kabul ederler. Bu nedenle eşitliğe bağlılıkla demokrasiye bağlılık arasında sıkı bir ilişki vardır.
Mamafih, bu anlamda eşitlik liberalizmin de temel değerlerindendir. Esasen, eşitliğin bu anlamı liberalizmin “bireyci” halk tasavvuruyla uyumludur. Buna göre, bir demokrasiyi tanımlayan kamusal kararları “halk”ın alması ise, o zaman halkın kurucu unsurları olan bütün bireylerin işin içinde olması, yani kararlara katılması gerekir. Bu da her bir bireyin eşit söz hakkına sahip olması gerektiği anlamına gelir. Demokrasinin ayırt edici bir özeliği olduğu genel olarak kabul edilen “bir kişi bir oy” düşüncesi bunun dolaysız bir ifadesidir. Aksi halde, kararlar halk içinde bir grup tarafından alınmış olur, yani bu gruba dahil olan bireyler orantısız bir söz hakkına sahip olmuş olur.
Orantılılık ya da adalet
Eşitlik ilkesinin başka bir gereği de “eşit muamele”dir. Demokrasi, liberalizm gibi bütün “kişiler”e değilse de, bütün yurttaşlara eşit olarak muamele edilmesini şart koşar. Bu anlamda eşitlik yeknesaklık demektir. Eşitliğin bir de orantı anlamına geldiği durumlar olduğu söylenirse de bu anlam aslında adaletle ilgilidir. Orantı anlamında adalet farklılıklar ölçüsünde farklı muameleyi gerektirir.
Şimdi problem şu ki, liberal demokrasinin eşitlik ve özgürlüğün bir tür sentezi olduğunu söylemek ilk bakışta sanılabileceği kadar sorunsuz değildir. Çünkü, başka benzerleri gibi, bu iki temel değer arasında da uyum kadar uyumsuzluk da vardır.
Eşitlik özgürlük çatışması
Eşitlikle özgürlük bazen birbirlerini tamamlarlar, ama bazen da birbirleriyle çatışırlar. Günümüz demokrasilerinde başka örnekleri de bulunabilecek olan bu türden çelişkiler, bir yanıyla, liberalizmle demokrasi arasındaki gerilimden kaynaklanmaktadır. Çünkü, çok kısaca belirtmek gerekirse, demokrasi esas olarak yönetimin halka dayanmasını gerektirirken, liberalizm halka dayanan bir rejimin bile sınırlı olmasını ister.
Demokrasi tanımı gereği “katılım”cıdır, buna karşılık liberalizm sivil hayat alanının “kamusal” müdahalelerden korunmasına ve dolayısıyla sivil özgürlüklerin dokunulmazlığına öncelik verir. Demokrasi seçilmiş çoğunluğu yetkilendirmekten, liberalizm ise onu kurallara bağlamaktan yanadır.
Şüphesiz, eşitlikle özgürlük sadece demokrasi-liberalizm ilişkisinin niteliğinden dolayı değil, kendi pratik sonuçları bakımından da gerilimli bir ilişki içindedirler. Söz gelişi kimi yazarlar “biçimsel” özgürlüklerin kabul edilemez eşitsizliklere yol açtığını ileri sürerken, başka yazarlar da eşitliğin özgürlüğü tehlikeye atacağından endişe ederler. İlk görüşe göre, bireylerin devlet düzenlemesinden özgür olmaları, onların aynı zamanda başka bireyler pahasına -onları sömürerek- servet biriktirmekte de özgür oldukları anlamına gelir. Ayrıca, devlet faaliyetiyle değiştirilmediği sürece, toplumsal yapı bazı bireylere ekonomik çıkarlarını gerçekleştirme hususunda büyük avantajlar sağlayacaktır. Bu şartlar altındaki özgürlük, maddî kaynakların ve -genel olarak- iyi bir hayat için gerekli olan araçların dağılımında büyük eşitsizlikler yaratır. Üstelik, bu görüşe göre, ekonomik eşitsizliğin varlığı hem iktisadî hem de politik gücün az sayıda kişinin elinde toplanması demektir.
Bireysel özgürlüklerin sınırı
Buna karşılık “özgürlükçü” düşünürler de eşitleştirmeci devlet faaliyetinin, özellikle genel ve daimi bir politika olarak benimsenmesi durumunda, bireysel özgürlüğü tehlikeye attığını ileri sürerler. Lord Acton bir keresinde “Ölümcül eşitlik tutkusu özgürlük ümidini boşa çıkarmıştır” demişti. Bu görüş açısından, sosyo-ekonomik eşitliği gerçekleştirmek için devlet faaliyetine başvurulmasının, kaçınılmaz olarak, devletin bireysel özgürlüğe tecavüz etmesiyle sonuçlanacağı söylenebilir. Devlet daha fazla eşitlik sağlamak için özel ilişkileri denetlemek ve dengelemek üzere kendinde daha büyük güç toplayacaktır; bunun ise siyasî iktidarı bir istibdada dönüştürmesi ihtimalî vardır. Isaiah Berlin tam sosyal eşitlik idealinin, son derece merkezî ve despotik bir otorite olmadan gerçekleştirilemeyeceğini söylemişti.
Öte yandan, sosyal eşitlik toplumu üniform hale getirerek bireyleri “atomlaştırır”, toplumu tek-tip bireylerden oluşan bir kitleye dönüştürür. Bu ise, bireyleri hem devlet karşısında hem de “kamuoyu”nun sosyal baskıları karşısında korunaksız kılar.
Şartları devlet mi eşitleyecek?
Bir hayli yaygın bir görüşe göre, özgürlükle eşitlik arasında, en iyi, “fırsat özgürlüğü” kavramı aracılığıyla bir denge kurulabilir veya uyum sağlanabilir. Çünkü, “fırsat eşitliği özgürlükleri eşitler.” Mamafih, bu çözüm de genellikle sanıldığı kadar sorunsuz değildir. Nitekim, fırsat eşitliği herkesin fırsatlara ulaşabilmek bakımından eşit olması yanında, başlangıçtaki maddî şartların da herkes için eşit olması anlamına geliyorsa, bunun, meselâ Hayek’in iddia ettiği gibi “herkesin beşeri çevresinin devlet tarafından denetim altına alınması” ölçüsünde değilse bile, bazı kişi ve grupların özel olarak ve başkaları aleyhine kayrılması şeklinde, kısmen müdahaleci bir devleti gerektireceği açıktır.
Denebilir ki, nitekim denmiştir de, bireysel özgürlüğün azalmasına yol açsa bile, insanlar daha fazla eşitliğin sağlanması için devlet faaliyetini arzu edebilirler. Böyle bir durumda özgürlükteki azalmanın sınırlı tutulması kaydıyla, rejimin halâ “liberal demokrasi” olduğu söylenebilir. Bununla beraber, daha fazla eşitlik isteyenin halkın tümü olmaması durumunda yine bireysel özgürlükle ilgili problemler ortaya çıkacaktır. Başka bir ifadeyle, çoğunluk tarafından istenen devlet faaliyeti, birçok durumda, azınlıkta kalan bireylerin özgürlüğünün haksız olarak gasp edilmesi anlamına gelebilir.
Açık Görüş, Star, 03.10.2010
