Modern devletin temel vasıfları gözetleyicilik (daha doğrusu röntgencilik-dikizcilik), müdahalecilik ve engelleyicilik. Artık devletin sivil toplum hayatında bir şekilde el atmadığı, müdahil olmadığı alan yok. Devlet bir şekilde sanattan sanayiye, spordan eğitime, sağlıktan ticarete her yerde.
Devletçi kültür her yeri sardığı ve herkese nüfuz ettiği için insanlar devlet müdahalelerinin meydana getirdiği fiilî zararlardan çok bu müdahalelerin yarattığını sandığı, çoğu hayalî yararlar üzerinde odaklanmakta. Büyük bir yanılsamayla, devlet müdahalelerinin yol açtığı sorunları da devletin karışmamasının sonucu olarak görmekte ve hemen hemen daima daha çok devlet müdahalesi talep ve temenni etmekte.
Oysa devlet müdahalelerinin kaçınılmaz olarak yol açtığı zararlar ve kayıplar var. Bereket versin ki bununla ilgili araştırmalar da az sayıda olsa bile yapılıyor. Böylece hakikatleri öğrenme ve elimizden geldiğince kamuya nakletme imkânına sahip oluyoruz.
Toplumda kayıplara yol açan devlet müdahalelerinden biri, meslekleri lisanslama. Bir mesleğin lisanslanması, o mesleği icra etmenin genellikle eğitime bağlı olarak devlet iznine bağlanması anlamına geliyor. Devlet bu izinleri bazen doğrudan bazen meslek birlikleri üzerinden veriyor, takip ediyor.
Lisanslama bir tür rant yaratma ve dağıtma gibi görülebilir. Her rant olayında karşımıza çıktığı üzere bu rantın da kazandırdığı kimseler ve kaybettirdiği kimseler var. Çoğu zaman yalnızca kazananların sesi duyulur, kaybedenlerden pek ses çıkmaz. Hatta bazen kaybedenler ne kaybettiklerinin ve niye kaybettiklerinin farkına bile varmaz.
ABD’de meslek lisanslamanın yol açtığı kayıplarla ilgili araştırmalar var. Geçenlerde okuduğum bir yazısında iktisat profesörü Alex Tabarrok çalışanları işlerini yapmak için devletten izin almaya zorlamanın gerçek etkisini araştıran bu tür bir yeni akademik çalışmanın sonuçlarından bahsediyor.
ABD’nin meşhur National Bureau of Economic Research (NBER) (Milli Ekonomik Araştırma Ofisi) uzmanı iki kişi tarafından yapılan bu araştırma meslek lisanslamanın emek arzını önemli ölçüde azalttığını buldu. Lisanslamanın beyazlara etkisi, siyahlara etkisinden fazla çıktı. Araştırma lisanslamanın emek arzını ortalama %17-%27 azalttığını buldu. Institute for Justice’den (Adalet Enstitüsü) meslek lisanslama konusunda uzman bir araştırmacı ve ortak bir araştırmacı meslek lisanslamanın ABD ekonomisinde yol açtığı net kaybı araştırdı ve yıllık kaybın 200 milyar dolara yaklaştığını hesapladı.
Araştırmacılara göre insanları en uygun oldukları mesleklerde çalıştırmaktan engellemek halkın beşeri sermayesinin yanlış tahsisine yol açıyor. İnsanları külfetli lisanslama şartlarını yerine getirmeye zorlamak insanların sermaye, para ve zamanının yanlış alanlara ayrılmasına neden oluyor ve kaliteyi yükseltmiyor. Lisanslama, lisanslamanın mevcut olmadığı durumlarda elde edilebilecekten daha fazla yüksek kazanç vaat ederek meslek icra edenleri ve onların meslekî birliklerini kaynaklarını daha üretken faaliyetler yerine rant aramaya yatırmaya teşvik eder. Bu yanlış tahsis edilmiş kaynakların tamamı hesaba katıldığında, potansiyel kayıpların çok büyük olduğu, 197,3 milyar dolarlık kaynağın yanlış tahsisine yol açtığı görülür.
Benzer araştırmalar Türkiye için de yapılabilir. Kayıplar elbette lisanslamanın yaygınlığına ve yoğunluğuna bağlı olarak değişecektir. Her hâlükârda ciddî bir kayıp ortaya çıkacağına kesin gözüyle bakılabilir.
Ülkemizdeki akademik ve profesyonel iktisatçıların bu mühim mevzuyla ilgilenmesinde fayda var.
31 Mayıs 2019
