Karşı cinsten birine Cuma veya Cumartesi akşamı birlikte akşam yemeğine çıkma veya sinemaya gitme teklifinde bulunsanız. “Müsait değilim ama Pazartesi veya Salı günü öğle yemeğinde birlikte olabiliriz” cevabını alsanız. Bu durumu nasıl yorumlayabilirsiniz? İki şekilde. Teklifte bulunduğunuz kişi, (a) size hiç ilgi duymuyor; (b) size fazla ilgi duymuyor ama tamamen ilgisiz de değil. Bu örnek olayda kişilerin yerlerini değiştirerek de düşünebilirsiniz. Yani teklifi alan ve cevabı veren siz olabilirsiniz. Cevap şıkları böyle bir durumda da aynı kalacaktır.
Günlük hayatta bu tür olaylar daima yaşanır. İnsanlar kırıcı olmamak veya köprüleri tamamen atmamak için, ister kesin ister kısmî ret cevabını ince cümlelerle vermeye çalışır. Teklifi kabul görmeyenler bu sözlerden bir anlam çıkarmaya gayret eder. Ancak sadece bununla yetinmez; cevap anındaki tavrın kendisini de yorumlar. Çünkü her hâlükârda davranışlar sözlerden daha yüksek sesle konuşur. Başka bir deyişle, davranışlarımızın da bir dili, hem de çok etkili bir dili vardır.
İktisat insan davranışlarını inceler. Her davranış hem benimsenen bir tercihi yansıtır, hem de daha fazla sayıda tercihten vazgeçildiğini gösterir. Neyin niçin tercih edildiği veya edilmediğini ele aldığı için, iktisat ilmi hayattaki hemen her konu ve olay hakkında bir şeyler söyleyebilir. Bazılarımıza sürpriz olacak şekilde, flört etmek, evlenmek ve boşanmak da bunlar arasındadır.
Her tercihin bir alternatif maliyeti vardır. Bir tercihi yapmak, yapılabilecek diğer tercihlerden vazgeçmek anlamına gelir. Diğer tercihleri kaçırmayı göze almak için, yöneldiğimiz tercihin faydasının, kaçırılan (vazgeçilen) tercihlerin (elbette tek tek) faydalarından daha fazla olması gerekir. Ancak, fayda hesabını/karşılaştırmasını mutlak anlamda, yani tüm zamanları ve ihtimalleri kapsayacak şekilde yapmak imkânsız olduğundan, insanlar bunu yapmanın daha pratik yollarını bulurlar.
Tüm iktisatçıların bildiği ve iktisat hocası Ninos Malek’in geçenlerde yayınlanan küçük bir yazısında tekrar işaret ettiği üzere, tercihlerin yapılmasında marjinal fayda (MF) ile marjinal maliyet (MM) karşılaştırması esas alınır. Ancak, konunun daha iyi anlaşılması için iki noktaya dikkat çekilmelidir: (1) MF-MM karşılaştırması, yukarda da işaret ettiğim şekilde, her zaman bilinçli bir hesaplama yapmak anlamına gelmeyebilir. İnsanlar bu tartıyı çoğu zaman kısa süreli gözlem, tecrübe ve sezgiyle yapar. (2) MF-MM karşılaştırması objektif değil sübjektiftir. Tıpkısının aynısı bir durumla karşılaşan iki kişi farklı tercihlerde bulunabilir.
Yazının ilk paragrafındaki örnek olaya dönüp, ne söylediğimizi daha açık hâle getirmeye çalışalım. Teklifiniz reddedildi ve ders çalışma, daha önce verilen bir söz, hafta sonu için planlanan küçük bir tatil vb gerekçe gösterildi. Bunun anlamı şudur: “Seninle Cuma veya Cumartesi gecesi yemeğe çıkmanın veya sinemaya gitmenin bana MF’si diğerlerinin MFsindan daha az. Öbür türlü söylersek, seninle çıkmanın MM’si, MF’sindan daha fazla.”
Şüphe yok ki bu tercih sübjektiftir. Teklif, teklif yapılan kişinin bayıldığı bir kimseden — söz gelimi bir sinema veya spor yıldızından – gelse, muhtemelen teklifin MF’s, MM’sinden büyük olacak ve teklif kabul edilecektir.
Cuma veya Cumartesi refakatinizde yemeğe veya sinemaya gitmeye “hayır” deyip Pazartesi veya Salı birlikte öğle yemeği yeme yahut kahve içme karşı teklifi, kişinin vazgeçmeye hazır olduğu şeye (fırsat maliyeti), elde etmeye istek duyduğu şeyden daha az değer verdiğini gösterir (marjinal fayda). İnsanlar teklifleri MF ile MM’nin eşit olduğu noktaya kadar kabul edeceklerdir. MM’nin MF’yi aşması durumundaysa tekliflere hayır demeye yöneleceklerdir.
İstikrarlı flörtlere de aynı pencereden bakılabilir. Çiftler çıkmanın MF’si MM’sinden fazla olduğu sürece, çıkmaya istek duyar. MF yalnızca beraber olmanın hazlarını kapsamaz. Özellikle kalıcı beraberlik (yani evlilik) yolunda ilerleyen çiftlerde, karşı taraf hakkında bilgiler edinmek de fayda kalemleri arasında — hem de önemli — bir yer tutar. Bu bilgiler çiftlere ilerdeki çok yüksek maliyetli sorunlardan (kavgalarla dolu bir evlilik, sancılı boşanma vb) kaçınma imkânı verir.
Bazı liberal iktisatçıların yaptığı gibi hayatı tek boyutluluğa, aşırı basitliğe, mekanik bir akışa indirgemek istemem. Hayat hiçbir disiplinin tek başına kavrayamayacağı kadar karmaşık. Değişik bileşimlere girebilen birçok faktör davranışlarımızda etkili oluyor. Hayata farklı pencerelerden bakılabilir. İktisat bunlardan yalnızca biri ve her zaman en iyisi olmasa da, birçok durumda şaşırtıcı ölçüde açıklayıcı. En azından eğlendirici. Genellikle sandığımızdan daha çok olayın iktisadî boyutları da var. Onlardan haberdar olmak hem dünyayı anlama çabamızda, hem de daha iyi bir hayat kurma mücadelemizde bize destek sağlayabilir.
