Sosyalizmin demokrasiyle bağdaşmayacağı yolundaki yazılarıma hemen hemen tamamı teorik bazı itirazlar geldi. Muarızlarım sosyalizmi resmî ideolojisi yaptığı hâlde demokrasi olmayı başarmış tek bir tarihsel ve güncel ülke örneği göster(e)miyor. Onun yerine, teorik atıflar ve analizlerle, sosyalizmin geçmişinin geleceğini bağlamayacağını ve istikbalde demokrasiyi kuran ve yaşatan sosyalist ülkelerin olabileceğini öne sürüyor.
Daha geniş bir zeminde bu tartışma reel sosyalizm-ideal sosyalizm ayrımı ile boy gösteriyor. Reel (yani yaşanmış) sosyalizmin ya tümden sosyalizm olmadığı ya da onda görülen çeşitli hataların bir ideal olarak (yani yaşanacak) sosyalizme bağlanamayacağı ileri sürülüyor. Bu yaklaşımın muhtevasını tartışmaya girişmeyeceğim. Ancak, fiilî ve ideal sosyalizm arasında bir ayrıma dayanan analiz, değerlendirme ve savunmaların ahlâklı ve meşru olması için, bu yaklaşımın Kantçı genellik testine tâbi tutulması gerektiğini söylemeliyim. Bu bir metotsa, her ideoloji/dünya görüşü için geçerli olmalı. O zaman diğer ideolojiler de -örneğin faşizm, İslâmcılık, muhafazakârlık ve liberalizm- reel-ideal farklılaştırmasına demir atarak eleştirileri savuşturabilmeli. Sosyalist fikir insanları bunu kabul etmeye ne kadar hazır, bilmiyorum.
Sosyalizm demokrasiyle bağdaşmaz tezine (bana göre somut tespitine) itirazlardan biri Lenin’in ‘demokratik merkeziyetçilik’ ilkesine işaret ediyor. Bu ilkenin sosyalizm ile demokrasinin bağdaşabilirliğini gösterdiğini ileri sürüyor. Hatta aynı çizgide daha da ileri giden bazıları demokratik merkeziyetçiliğin en ileri demokrasi biçimi olarak görülmesi gerektiğinden dem vuruyor.
Bu fikri hiç paylaşmıyorum. Demokratik merkeziyetçilikten liberal demokrasiye bir yol döşemenin imkânsız olduğunu düşünüyorum. Bu hükmü doğrulamak için yine ampirik dataya başvurabiliriz. Leninist demokratik merkeziyetçiliği benimsemiş hiçbir örgüt bir ülke sathında (genel) demokrasiyi tesis edemedi.
Demokratik merkeziyetçilik daha ziyade bir örgütlenme ilkesi, genel demokrasiyle bir bağı yok, varsa da dikkate alınmaya değmeyecek kadar zayıf. Demokratik merkeziyetçilik Lenin’in sözlüğünde iktidarın tekelci Komünist Parti’de yoğunlaşması, Parti’nin Parti liderleri arasındaki açık ve yoğun tartışmalardan sonra kararları alması ve bu kararların parti örgütünü/üyelerini mutlak anlamda bağlamasıdır. Böyle bir yapılanmanın iktidara geldiği zaman bir diktatörlük kurması kaçınılmaz. Nitekim öyle de oldu.
Demokrasi ise sadece parti içinde veya parti öncüleri arasında açık fikir alışverişine ve tartışmaya dayanmaz. Demokraside tüm toplum üyeleri, tek başlarına veya örgütlü biçimde kamusal tartışmalara iştirak etme hakkına sahiptir. Bu tartışmalara sosyal, ekonomik, dinsel, etnik durumuna bakılmaksızın ve tahsil seviyesine dayalı ayrımcılık yapılmasına izin verilmeksizin herkes katılabilir.
Açıkça görülüyor ki, demokratik merkeziyetçiliğin demokrasiyle bir ilgisi yok. Demokratik merkeziyetçilik iktidara gelirse diktatörlük kurması mukadder olan sosyalist örgütlerin ne kadar uygulandığı, uygulanabileceği tartışılabilecek, tartışılması gereken, iç işleyişle ilgili bir ilkesi veya tarzı. Bu ilkenin demokrasiye kaynaklık etmek bir yana, demokrasiyi öldürmesi hayatın olağan akışı, eşyanın tabiatı.
Sosyalizm ile demokrasi ilişkisi hakkındaki tartışmalar, bana bir başka noktayı daha hatırlatıyor: Liberalizm demokrasi ilişkisi. Benimle fikirdaş olan birçok kimsenin düşündüğünün tersine, ben demokrasinin liberalizm tarafından aşılanmaksızın olamayacağını, başka bir deyişle demokrasinin klasik değil ama sınırlı anlamda resmî ideolojisinin liberalizm olduğunu düşünüyorum. Bu fikre itiraz edenler çıkabilir, ancak, en azından liberalizm demokrasi ilişkisini tartışmanın sosyalizm demokrasi arasındaki namevcut veya negatif ilişkiyi tartışmaktan daha anlamlı olacağı kanaatindeyim.
